دیالکتیکا ڕەوشت و سیاسەتێ​

2882 جار خوێندراوەتەوە

ڕاستیەکا زۆر مەزنە: تشتێ مرۆڤى ب سەر گیانەوەران دئێخیت تەنها ڕەوشتە، دیرۆکا مرۆڤایەتیێ ل هەمى چەرخان ل سەر دەربازبوونا هۆڤاتیا مرۆڤى ژ دژوارترین گیانەوەرێن کێلبە بخوین شاهدە، ئەگەر خوین و خرابکاریێن هەمى دڕەندەیێن گیانەوەر بهێنە کوومکرن تەڤدا ناهێنە بەرامەبەرکرن ل گەل خوینڕشتن و خرابیا ئێک ژ زالمێت مێژوویێ، تەنها وەکو میناک: بەرێخوە بدە ئمبراتۆر (نیرۆن)ـى ئەوێ ل سالا 64 زاینى رۆما شەوتاندى و ل بەر رۆهنیا ئاگرى و دەنگێ فیغان و قیریێت وى خەلکێ ب شەواتێ د قرقجین چەوا موزیگا گیتارێ دژەنى و خۆشیەکا سادیزمێ پێ ددیت،  یانژى تاوانێن جەنگیزخانێ مەغولى (1227ز وەغرکریە) ئەوێ بوویە ئەگەرێ كوشتن و شەواتندنا دەهان ملیونێن مرۆڤان، و پێناڤ ب لەزترین دەم بکارت مەزنترین كۆشتار ئەنجام ب دەت جاران لەشکەرێ مەغۆلی ـ ب فەرمانا ڤی دەهبێ بناڤ مڕۆڤ ـ خەلکێ گۆندەکێ یانژى یێ باژێرکەکێ ل جهەکێ کووم دکر و پێکڤە ب هویر و گر و زاڕۆکانڤە دشەوتاندن، دیسان دڕەندایەتیا هەمى گیانەوران نا هێتە ڕیزا ستەمکارەکێ چەرخێ بیستى مینا هتلەرى یان سەددامى یانژى یێن سەرکردێن ئەمریکا ئەوێن هیرۆشیما و ناکازاکى ب هێزا نافۆکى بومبەبارانکرین، ژخۆ بەحسێ زالمەکێ چەپڕەوێ مینا ماوتسى تۆنگێ چینی نە کە..، هەتا سۆبەهى ناڤان بێژین لیستا ڤان بێ ڕەوشت و هۆڤێن کەڤل مرۆڤ ب داوى ناهێت!.

ئەڤجا ئەگەر کەسێ ڕەوشت ژدەستداى نزمترین پەیدابوویێ ڤى ئەردى بت گومان نینە پیسترینێ بێ ڕەوشتێن مرۆڤان سیاسەتمەدارێن ب سەرداچووینە ئەوێن ب دڕێژاهیا مێژوویێ و هەتا ڕۆژا مەیا ئەڤرۆ شەرەڤ، بهاىێت بەرز، وژدان، چاکى هەمى  پیرۆزى ل دەڤ وان هیچ قیمەتێ خوە نەهەى ل دەمێ ئەو پیرۆزى و بها دکەڤنە ڕێکا دلخوازى و تمۆحاتێن وان یێن سیاسیدا، هۆسا مێژوو و پەرتۆکێن ئەسمانى و ژوانا قورئانا پیرۆز بەحسێ ئێک ژمەزنێت جیهانێ دکن یێ ل نێزیک سالا 1400 پێش زاینێ ژیای و دگۆتنێ (پۆتیفار)، سەرۆک وەزیرێ وەڵاتێ مسرێ بوو (قورئانێ ناسناڤێ عەزیز دایە پۆستێ وى)، ئەڤى مەزنى دەییوسى ل سەر خوە قەبوول کر و خیانەتا هەڤژینا خوە ڤەشارت، و یوسف پێغەمبەرێ بێ گونەهـ سڵاڤ لێ بن چەندین سالان زیندان کر تەنها دا کارتیکرنەکا ئاشکەرایى ل سەر پۆستى نە هێتە کرن، هۆسان هەردوو جۆرێن پیس ئەخلاقیێ ل دەڤ کوومبوون: (دەییوسى+ستەم)!
  لێ هەر چەوان بت وهندەک کەسێن سیاسى چەند ڕەوشت نزم بن، هەر دێ سیاسەت وەکۆ گرنگترین بیاڤێ ژیانا جڤاکێ مرۆڤان مینت، واتە سیاسەت تشتەکە و بێ ڕەوشتێ تشتەکێ دیترێ جودایە، ستەمەکا مەزن ل زاڕاڤێ سیاسەت هاتیە کرن کو زۆر جاران هەول هاتیە دان وى ژ ڕەوشتى دویر بێخن هەر وەکى ئەڤ هەردوو تێگەهە (سیاسەت - ڕەوشت) هەڤدژێن هەڤن، نەخێر سیاسەت دڕاستیەکا خوەیا رووتدا (موجوڕەددا) کریارەکا زۆر پێدڤى و گرنگا مرۆڤایەتیێ یە و ستوینا ژیانا گشتیە، بێى سیاسەت ژیان ب ڕێڤە ناچت، واتە بڤێ نە ڤێ بهایێت بەرژەوەندیا کوومى و کومەڵى ب خوەڤە دگریت، و دسرۆشتێ خوەدا دیسان سیاسەتمدار ئەرکێن خزمەتا جڤاکێت مرۆڤایەتێ ب ستویێن خوەڤە دگرن.

 لەوا هەر ژگەڤندا پرسا ڕەوشتێ سیاسى فەیلەسۆڤێن یەونانى مژویل کربوون مینا (ئەڤلاتۆنى) کو وى ددیت سیاسەتمەدار دڤێت پێشەنگ و نموونەیا ئەخلاقیا بەرزبت، و زۆر تەکەست کریە ل سەر پەروەردەکرنا سەرکێشى سیاسەتمدار و ئاڤاکرنا وى ب بهایێت ڕوەشتى داکو مرۆڤەکێ چاک و پاک ژێ پەیداببت و بکارت عەدالەتێ پەیڕەوبکت وەکو مەزنتریت بهایێ ڕەوشتێ سیاسى، ئەڤلاتۆنى ددیت سەرکێش نەشێت دادیێ دناڤ جڤاکیدا پەیڕەو بکت ئەگەر ئەو بخۆ دویرى دادیێ بت، هۆسان چەندین ڕەوشتێن بلند دکتێبا وییا بناڤ و دەنگ (کومارا ئەڤلاتۆن)یدا تەکەست لێ هاتیە کرن، فەیلۆسۆفێ عەباسی ژى (فارابى) هەمان تەکست کریە ل سەر ژێک نە ڤەقەتیانا ڕەوشت و سیاسەتتێ د کتێبا خوەدا (باژێرێ ڕوممەتدار- المدینة الفاضلة).

ئەگەر ئەو هەردوو جڤاکێن (ئەڤلاتۆن) و (فارابى) بۆ ڤى سەردەمى تۆباوى خەیالى بن لێ سەربۆرێت مرۆڤایەتیێ یێن کەڤن و نوى دبێژنە مە: ئەگەر پێگیریەکا مەزن ب بهایێت بلند وەکى دادپەروەرى و وەکهەڤى و بەرهەنگاریا ستەمێ ب هەمى جۆرێن وێڤە، و دیسان ئەگەر قوربانى ب مال و گیانى پێناڤ پەیداکرنا ژیانەکا ئازادانە و ب ئاسۆدەیى، ئەگەر ئەڤە هەمى نەبان چەوان دا شارستنیەکا ئاڤادانکرن و مرۆڤایەتیا مەزن پەیدابت ل چەندین وەڵاتێن جیهانێ- حاشاى وەڵاتێ مە و ڤى بەشێ ئەردیێ بەخت ڕەش ئەوێ دبێژنێ رۆژهەلاتا ناڤین-، بێ گۆمان پێگیریەکا ڕەوشتى ژلایێ سەرکێشێن مەزن ل ئوڕۆپا ب بهایێت عەدالەت و ئازادى و وەکهەڤیێ هەیە لەوا پێشکەفتن ل وێرێ گەهشتیە بەر پەڕێت ئەسمانى.

دڤێت بێ ڕەوشتیا سیاسەتێ و سیاسیان ئەوا (نیقولا میکیافیلێ) دکتێبا خوەدا یا بناڤ(میر) پەیڕەوکرى، یانژى یا فەیلەسۆفێ هندى (فیشو شارما بیدەبا) دکتێا خوەدا (کلیلە و دمنە) درێژ و پەحن کرى، و گەلەک کتێبێن دیتر وەکى یا ل ڤێ داویێ ژلایێ نڤێسەرێ ئەمریکى (روبەرت گرین)ـڤە زۆر بەر بەر بەڵاڤبووى بناڤێ: چل و هەشت یاسایێن هێزێ The 48 Laws of Power و د (630) بەرپەراندا بەحسێ هندەک لادانان دویرکەفتنێن سیاسەتمدارا ژ ڕەوشتێن مرۆڤایەتیێ دکتن هەتا وى ڕاددەى سیاستمەدارەکا ژن یا چینى دگۆتنێ (وو چیان- تیان هو) کوڕێ خوەیێ ساڤاى د گۆژت و د کەتە دستویێ ژنەکا دیترا زەڵامێ خوەدا  - و ب وێ ئەگەرێ سەرێ وێ بێ گوننەهێ هاتە لێدان- وەکو رێخوشکرنەک هەتا گەهشتیە عەرشێ ئمبراتۆریا چینێ ودڕێکا خوەدا بەریا بگەهیت دەستهەڵاتێ ژى ل ساڵا 690ز چەندین پیلان و تاوان ژناڤبرن و کوشتنێ ئەنجام داینە، لێ دڤێت ژبیر نەکین ئەڤە تەنها لایەنەکێ کەڤاڵێ سیاسەتێیە، سیاسەتا هۆڤانەیا ئاست نزمە و یا بێ بەهرە ژ بهایێت شەرەڤ و ڕەوشتى، بەلێ لایەنەکێ دیترێ گەش هەمى دەمان سیاسەتێ هەبوویە و بەردەوامە ژى و دێ هەر هەبیت ژى، ئەوە یا سیاسى تێدا پێشەنگ و نموونە بت دپێگیریا خوەدا  ب بهایێت بلند.