ب نەزانینا خۆ، خزمەتا رەوتێن توند کر

3931 جار خوێندراوەتەوە

ئەرستۆیێ فەیلەسۆف دبێژیت "ئەفلاتۆن گەلەگ یێ خۆشتڤییە ل جەم مە، لێ راستی ژ وی خۆشتڤی ترە."ئەڤ گۆتنە ئەرستۆی بەری پتر ژ دوھزار و پێنجسەد سالان گۆتییە. ھەر وەکو برتراند ئوجلیڤی دبێژیت "گۆتنەکا پڕە ژ نیشان و ئاماژەیان." ھەر وێ گاڤێ ھەتا نھا ھزرا ئەورۆپی ل سەر ستراکچەرێ ھەنێ ھاتیە ئاڤاکرن.

ھەرچەندە ئەفلاتۆن ل دەڤ ئەرستۆی مرۆڤەکێ زانا و کەسەکێ ھێژا بوو، لێ ئەو چەند نابیتە سەدەما دویرئێخستنا وی ژ دید و نێڕینێن رەخنەیی. ھەر د وێ گاڤێ دا ھەتا رەوتەکێ خورت و ب ھێز د عەقلێ رۆژئاڤا دا ھەبوویە و ھەول دایە ڕاستی و گەڕیان ل دویڤ راستیێ ببیتە ئێک ژ ئارمانجێن سەرەکیێن وێ ھزرێ. ئەرستۆی ب وێ تێزێ بنیاتێ رەخنەیەکا عەقلانی د ھزرا رۆژئاڤا دا چەسپاند.

ئەو تێزا نێرینێن دلینی رەت دکەتە ڤە و ب چاڤێ گۆمانێ و دیتنەکا رەخنەیی تەماشەی ھەر تشتەکی دکەت. ب گۆتنەکا دی، عەقلێ ئەورۆپی درووشمێ عەقلانیەتێ بلندکر و عەقل ل جەم وی بوو پیڤەر و نابیت چ دەستھەلات لسەر ھەبن. عەقلی شیانێن رەھا ھەنە، ئەڤ رێچکەیا فەلسەفی شیا زال ببیت و بنەمایێن ھزرا ئەورۆپی بەر ب سەنتەکێ ببەت کو نەمینیت گرێدایی ب بووری ڤە، بەلکو عەقلەکێ ئۆبجێکتیڤ و ئەنالیزەکار بیت و خودانێ پرۆژەیەکێ پاشەرۆژێ بیت. ھزرمەند و ھونەرمەندێن رۆژئاڤا ل سەر کەلچەرێ ھەنێ چێبوون، ل جەم وان گەڕیان ل دویڤ راستیان و رەخنەگرتن و لێدانا پیرۆزیان، کارەکێ رەوایە و مافێ مرۆڤی یە چەوا دنیایێ ب بینیت و چەوا دەربڕینێ ژ پرۆژێ خۆ بکەت و د فەرھەنگا وی دا راستیا رەھا نینە، بەلکو ھەر تشتەک رێژەیی یە. لەوما د گەریانەک بەردەوام دایە و شیایە دەستکەفتێن مەزن یێن زانستی و ھزری د بوارێن جودا دا ب دەستڤەبینیت.

لێ مخابن سەرەرای ئەو پێشڤەچوونێن ھزرا ئەورۆپی ب دەستڤەئیناین، د بوارێن خواندنا تێکستا ئەوێ دی دا، نەشیاینە ب ھویری تێکستا جڤاکێن دی بخوینن. ئەڤ چەندە ژی ڤەدگەڕێت بۆ ئەو پیڤەرێن وان ھەلسەنگاندن پێ کرین. وان ب پیڤەرێن خۆ خواندن بۆ جڤاکێن دی دکرن، پۆختەیا رۆناکبیران ل رۆژئاڤا د جڤاکەکێ رەخنەگڕ دا چێبوویە. جڤاکەکێ خودانێ کلتوورەکێ جودا ژ جڤاکێن رۆژھەلاتییێن کونزێرڤەتیڤ، لێ ئەو نەشیان د وان جوداھیان بگەھن، ئەو نەشیاین  تێکستا ئەوێ دی وەکو خۆ ببینن. لەوما ئەنتلجنسیا ئەورۆپی نەشیایە خواندنەکا باش بۆ عەقلێ ئیسلامی یان ئەو عەقلێ د رۆژھەلاتا ئیسلامی دا زاڵ، بکەت و ھەتا نھا ژی ب شاشی سەرەدەریێ ل گەل پرسێن گرێدای جڤاکێن رۆژھەلاتا نڤستی دکەن.

عەقلێ رۆژھەلاتی نەمازە "رۆژھەلاتی ئیسلامی" عەقلەکێ نەلڤە، ژبەر کو ھەر دەم یێ پابەند بوویە ب رابردووی ڤە. عەقلێ ل ڤێرێ ب جھ ھاتی، عەقلەکێ ڤەدەرە، خۆ ل گەل پێشھاتێن نوی ناگۆنجینیت و دەما ھەڤریشی ھەر قەیرانەکێ یان کێشەیەکێ دبیت، ڤەدگەڕیتە دیرۆکێ، کا (سەلەفێ چاک) دەربارەی قەیرانەکێ یان پرسەکا نێزیک ژ یا ھەی چ گۆتیە، وێ دکەتە پیڤەر و حوکمێ خۆ ل سەر ددەت.

لەوما ھەر د بازنەکێ داخستی دا مایە و نەشیایە بەرھەمێن نوی ب دەستڤەبینیت و دەنگێن جودا قەبوول بکەت. عەقلێ مە د ھەموو بواران دا سیاسی، ئایینی، و جڤاکی یێ ب پرۆژەیان ڤە گرێدایە، نکاریت رەخنێ قەبوول بکەت و نەشێت خۆ ژ چارچووڤێ چیرۆک و چیڤانۆک و حیکایەتێن مەزن و ئەفسانەیان رزگار بکەت. بەروڤاژی د چاندا رۆژئاڤا دا چ بازنەیێن گرتی نینن و ھەموو بازنە ھاتینە شکاندن. لەوما ھەر تشتەک قابلی رەخنەگرتنێ یە، لێ ل جەم مە (تێکستێن پیرۆز، سەرکردەیێن پیرۆز، باب و کالێن پیرۆز ...ھتد) ھەنە.

ئەڤە کەلتوورێ مەیە، د عەقلێ گشتی دا جھگیر بووینە و ئەم نەشیاینە خۆ ژێ رزگار بکەین. ل جەم مەنە چ شۆرشێن پیشەسازی روویداینە و چ بزاڤێن ریفۆرمخواز و چاکسازیێ و رۆشنگەریێ ژی سەرنەکەفتینە. لەوما ئەم یێن ئامادەینە ل سەر پرتووکێ یان ناڤەکی ھەڤدو بکۆژین و شەرێن خۆکۆژیێ د ناڤ جڤاکێن خۆ دا بجھـ بینین، لێ ئەڤە وێ چەندێ راناگەھینیت کو ئەم د جڤاکەکێ سەقامگیر دا دژین، نەخێر د جڤاکەکێ مە دا ھەڤرکیەک د ناڤبەرا ھێزێن پارێزگار یان کونزێرڤەتیڤ و ریفۆرمخواز، ئیسلاما سیاسی و علمانیەتێ دا ھەیە.

ئەگەر ئەورۆپا بخوازیت تاگیریا لایەنێ ڤەکری و مۆدێرن بکەت، پێدڤی یە ئەو تاگیریا خواندی و ب پلان بیت، لێ کرێتکرنا پیرۆزیێن رۆژھەلاتا ئیسلامی د بنەرەت دا خزمەتکرنا ھێزێن ئسۆلی یە. دەرفەتێ ددەنە ئیسلاما سیاسی و نەمازەیا توندرەو ژبۆ کو مفای ژ وان حالەتان وەرگریت و سۆزا موسلمانێن میانرەو بۆ خۆ و پرۆژەکێ خۆ یێ وێرانکار ڕابکێشیت، وەکو میناک پرسگرێکا وێنەیێن کاریکاتۆری ئەوێن لدۆر پێغمبەرێ ئیسلامێ ھاتینە چێکرن، ل دانیمارک، ئەرورۆپا و جیھانێ بەلاڤ بووی، ب رەنگەکێ دایرێکت زیان ب رەوتێ مودێرن و ھێزێن سیکیۆلاریزم ھاتە دان، ب دیتنا من، ئەو مامۆستایێ فرەنسی نەزانییە دێ چەوا سەرەدەریێ ل گەل وی خواندەڤانێ چیچانی کەت، بەلکو ب نەزانینا خۆ خزمەتا رەوتێن توند کر. دەرفەتەکا زێرینا بێ بەرانبەر رادەستی گرۆپێن تیرۆرست و ئیسلاما رادیکال کر. نھا ئەو گرۆپ دێ ل سەر وێ ھێلێ کار کەن و دبیت ب ھزاران گەنجێن دی یێن نەزان د ناڤ رێزێن خۆ دا رێکبێخن و بکەنە تیرۆرست و ئامرازێن وێرانکرنێ.