شرۆڤەکرنا ئازادیا ئابووری ل جیھانێ: راپۆرتا سالانە ٢٠٢٠

6098 جار خوێندراوەتەوە

زاراڤەیێن وەک بازارێ ئازاد، سەرمایەداری، ئازادیا ئابووری، کەرتێ تایبەت، و کارسازی گەلەک جاران دھێنە بکارئینان ژلایێ ئابووریناسان، سیاسەتمداران، ئەکادیمیستان و میدیاکاران ڤە ل ھەرێما کوردستانێ.

لێ بێی بھێتە زانین و شروڤەکرن بشێوەکی زانستی کا چاوا ئەڤ زاراڤانە یان ئەڤ سیستەمە کاردکەت، یان ژی پێدڤیێت ڤی جورە سیستەمێ ئابووری چنە دا گەشەببیت ژبۆ دروستکرنا خۆشگوزەرانیا ئابووری لـ کوردستانێ. بێگومان، ڤی جۆرە سیستەمێ ئابووری بنەما و میکانزمێت خۆ ێین ھەین.

گرنگترین بنەما یان ھۆکار ژبۆ گەشەکرنا ئازادیا ئابووری (ئازادیا ئالوگۆرکرنێ د بازارێ دا، کەرتێ تایبەت، ئازادیا وەبەرھێنانێ) سەروەریا یاسایێ یە. سەروەریا یاسایێ دێ پەیدابیت دەمێ دەستور و یاسا ھەبن، ماف و ئازادیێن کەسان بھێنە پاراستن، دەستھڵات بھێتە دابەشکرن بشێوەکێ ھاوسەنگ د ناڤبەرا دەستھلاتا یاسادانانێ (پەرلمان)، جێبەجێکرنێ (حکومەت)، و دادوەریێ دا، ھەروەسا ھەبوونا رێگرێن دەستوری و یاسایی ژبۆ راگرتنا ستەمکاریا زۆرینەیێ د دام و دەزگەھێن میری دا.

ھەبوونا سەروەریا یاسایێ، و ئەولەھیا سیاسی کارتێکرنەکا ئەرێنی یا ھەیی لسەر گەشەکرنا ئازادیێ بشێوەکێ گشتی. د ڤێ گوتارێ دا، دێ بزاڤێ کەم وێنەکێ گشتی ل سەر ئازادیا ئابووری،  فاکتەر و  بنەمایێت وێ دیار بکەم، ب تایبەت ئەڤێن ھاتینە شرۆڤەکرن د راپۆرتا ئەڤ سالە دا یا ئازادیا ئابووری ل جیھانێ.

ڤەکولینێت ئابووری و سیاسی دیاردکەن ئازادیا ئابووری، و ئازادیا سیاسی، و ئازادیا کەسوکی بنەمایێن سەرەکینە بۆ پێشەکەفتنا  ئابووری، و پەیرەوکرنا دیموکراسیەتێ، و بەرقرارکرنا ئەولەھیا جڤاکی.

لێ وەک لسەری ھاتیە دیارکرن، ئازادی بشێوەکی گشتی پەیدانابیت و نابیتە رێکخوشکەر بۆ گەشەپێدانا ژیانا مرۆڤی بێی ھەبوونا سەروەریا یاسایێ. یان ئەگەر ھوورتر ڤی بابەتی شروڤەبکەین، گەشەکرنا ئازادیا ئابووری د ناڤ ھەر جڤاکەکی دا، پێدڤی ھەبوونا ئازادیا کەسوکی یە د ھەلبژارتنا کاری، وەبەرھێنانێ، بازرگانیێ دا، و دیسان د بیروباوەریێت سیاسی، ئاینی، و جڤاکی دا، لژێر سەروەریا یاسایێ، ھەروەسا ئازادیا ئابووری پێدڤی بـ رۆلەکێ بچویک و یێ کارا یێ حکومەتێ ھەیە بۆ پێشخستنا دەستپێشخەریێن تاکان، و پاراستنا مولک و سامانێ وان ژ دزیێ و تووندوتیژیێ.

فەیلەسوف و ئابووریناسێن وەک ئادەم سمیس، فریدریک ھایک، و میلتون فریدمان بیرا ئازادیا ئابووری بشێوەکی تیۆری و  پراکتیکی داھێناینە، و پێشخستینە، و بۆیە بنەمایەکێ سەرەکی یێ راپورتا ئازادیا ئابووری لـ جیھانێ.

بۆ جارا ئیکێ لسالا ١٩٩٦، راپۆرتا ئازادیا ئابووری ل جیھانێ ھاتیە دەرخستن و دابەشکرن لسەرانسەری جیھانێ ژلایێ پەیمانگەھا فریزەر ل وەلاتێ کەنەدا، ئەڤ راپۆرتە ھاتیە دروستکرن پشتی کومبوونا  پتر ژ ٦٠  ڤەکولەر و کەسێن تایبەتمەند و خۆدانێت خەلاتێ نوبلێ د زانستێن ئابووری، و سیاسی، و فەلسەفێ دا. سالانە ئەڤ راپۆرتە دھێتە دەرخستن بھاریکاریا پتر ژ ٧٠ دەزگەھێن زانستی لـ جیھانێ.

گرنکیا ڤێ راپۆرتێ ئەوە کو ئاستێ ئازادیا ئابووری دپیڤیت لـ پڕانیا دەولەت و ناوچەیێن جیھانێ، ھەروەسا ھاریکاریا  کەسێن ئەکادیمی، و ئابووریناس، و بریاردەر، و وەبەرھینەران دکەت ژبۆ پێشاندانا ئاستێ ئابووری و کارسازی و وەبەرھێنانێ و بازرگانیێ و گەشەپێدانا سیاسی و جڤاکی لـ پرانیا دەولەت و ناوچەیێن جیھانی دا.

دابشێت ئاستێ ئازادیا ئابووری بشێوەکێ زانستی و ئەکادیمی دیار بکەت لھەر وەلاتەکی، ئەڤ راپۆرتە ٤٢ فاکتەرین ئابووری و یاسایی دپیڤیت، لدیڤ میتودولوجیایەکا زانستی یا ئاشکرا و ئاسان. ئەڤ فاکتەرە ھاتینە دابەشکرن ل سەر پێنج فاکتەرێن (برگەیێن) سەرەکی، و ئەڤ  پێنج فاکتەرە ژی ھەمی لدیڤ ئێک پیڤەرێ زانستی دھێنە پیڤان، و ئەنجامێ ھەر ئێک ژوان (ژ ٠ تا ١٠) پلەیانە، و ل دووماھیێ ئەنجامێ ڤان ھەر پێنج فاکتەران دھێنە کۆمکرن، رێژا وان دبیتە ئاستێ ئازادیا ئابووری لھەر وەلاتەکی یان ناوچەیەکێ، ئاستێ (٠)  دیاردکەت ئاستێ ئازادیا ئابووری نینە، و ئاستێ (١٠) دیاردکەت ئاستی ئازادیا ئابووری زۆر یێ بلندە، وەک یا دیار ئاستێ ئازادیا ئابووری ل پرانیا وەلاتێن جیھانی دکڤیتە دناڤبەرا ڤی قەبارەیی دا.

ل ڤێرە زۆر یا گرنگە ئەم ھەر پێنج فاکتەرێن سەرەکیێن ئازادیا ئابووری بزانین، ئەوژی ئەڤێن خارێنە:

 ١.#قەباری حکومەتێ: ئەڤ  فاکتەرە رۆلێ حکومەتێ د ئابوورێ وەلاتی دا دیاردکەت و دپیڤیت، وەک: مەزاختیێن حکومەتێ، سیستەمێ باجێ، رێژا کۆمپانیان و کارێن کەرتێ گشتی، وەبەرھێنانا گشتی، ھاریکاریێت جڤاکی. زێدەبوونا قەبارێ حکومەتێ دێ بیتە ھاندەر کو ئازدایا ئابووری کێم ببیت چونکە بریارا ئابووری و وەبەرھێنانێ دێ ژ کەرتێ تایبەت و تاکان ھێتە ڤەگوھاستن ژبۆ حکومەتێ.

٢. #سیستەمێ یاسایی و مافێن ملکییەتێ: پاراستنا کەسان و سامان و ملکییەتا وان، ئەڤێن بشێوەکی یاسایی و شەرعی بدەستخستین، ئێکە ژ گرنگترین فاکتەرێن ئازادیا ئابووری و جڤاکێ سڤێل. بشێوەکی زەلالتر، سەروەریا یاسایێ، سەربەخۆییا سیستەمێ دادوەریێ ژ بنەمایێن سەرەکیێن بازارێ ئازادن، چونکە ئەڤە گرنگترین دەزگەھن ژبۆ پاراستنا ماف و ئازادی و ئەرکێن ئابووری، و سیاسی و سڤیل یێت تاکان، ب تایبەت پارستنا پەیمانێت بازرگانی و کاری د ناڤبەرا تاکان د بازاری دا، ئەڤ  کارە دھێتە ھژمارتن ژ کارێن سەرەکیێن حکومەتێ.

٣. #دراڤێ ساخلەم: واتە ئەو دراڤ  و سامان ئەوێ ھاتینە بدەستڤەئینان بشێوەکی دروست دوور ژ سەختەکاریێ و دزیێ و گەندەلیێ. ئەڤ  جورێ دراڤی زۆر یێ گرنگە بۆ پاراستنا مافێن ملکییەتا تاکان. بەرفرەھبوونا قەبارێ دراڤێ نەساخلەم د بازاری دا وەک وی یێ برێیا شووشتنا دراڤی بدەستڤەدھێت، و بازرگانی و کارێن نەیاسایی...ھتد دێ کارتێکرنەکا نەرێنی ھەبیت لسەر  نرخێت مال و ملکێت کەسان، ھەروەسا ئەڤ فاکتەرە رێژا ھەڵاوسانا دراڤی دپیڤیت، چونکە ھەبوونا رێژێن بلندێن ھەڵاوسانا دراڤی د بازاری دا، پلانێت وەبەرھێنانێ و کاریێن تاکان بۆ دەمێن داھاتی زەحمەت دئێخیت، ھەروەسا نرخێت موچە، مال و ملکێت کەسان کێم دکەت و کارتێکرنەکا نەرێنی دکەت لسەر ئازادیا ئابووری.

٤.# ئازادیا بازرگانی یا نێڤدەولەتی: بەرفرەھیا ئازادیا ئالوگورکرنێ، کرین، فرۆتن، دروستکرن و جێبەجێکرنا پەیمانێت بازرگانی و ئابووری لسەر ئاستێ ناڤخۆیی و نێڤدەولەتی، فاکتەرێن ھەری گرنگێن ئازادیا بازرگانی و ئابووری نە.

٥. #رێکار و رێنما: ئەڤ  فاکتەرە دۆماھیک فاکتەرێ ئازادیا ئابووری یە، حکومەت زۆر جاران رێکار و رێنمایێن قورس دسەپینیت ژ بۆ کێمکرنا ئازادیا ئالوگورکرنێ، کێمکرنا مافێن وەرگرتنا قەران ژ بانکا و دەزگەھێن دارایی، قورسکرنا بدەستڤەئینانا دەرفەتێن کاری، و وەبەرھێنانێ...ھتد. بێگومان، سەپاندنا رێکار و رێنمایێن قورس بیروکراتیەتێ و گەندەلیێ دروست دکەت، دبیتە ھاندەر بۆ لاوازکرنا ئازادیا ئابووری.

سەرەرایی ڤان ھەرپێنج فاکتەران، راپۆرتا ئازادیا ئابووری ئاستێ دوو پیڤەرێن دژی دھەژمێریت، وەک فاکتەرین کاریگەر ل سەر ئازادیا ئابووری، وەک:

١.گۆرینا مافێن یاسایی لدیڤ رەگەزی: ئەڤ پیڤەرە ھاتیە دارشتن د راپۆرتا ئازادیا ئابووری لـ جیھانێ ھەر ژ سالا ٢٠١٧. مەرەم ژ ڤی پیڤەری ئەوە جیاوازیێن یاسایی دیاربکەت د ناڤبەرا ماف و ئەرکێن ئافرەتان و زەلامان دناڤ بازاری دا. ھەبوونا جیاوازیێن یاسایی لسەر بنەمایێن رەگەزی لـ بازاری دژی ئازدایا کەسوکی و ئابوورییا تاکانە.

٢.سیستەمێ دادوەریێ: ئەڤ سالە، سالا ٢٠٢٠، ئێکەمین سالە ئەڤ پیڤەرە ھاتیە دارشتن د راپۆرتا ئازادیا ئابووری ل جیھانێ دا. کارێ ڤی پیڤەری دیارکرنا کارتێکرنا وان گورانکاریێن سیستەمێ دادوەریێ یە یێن ھەر وەڵاتەکی لسەر ئازادیا ئابووری.

وەک یادیار، داتایێن ڤێ راپورتێ بشێوەکێ مەزن دھێنە بکارئینان ژلایێ ئابووریناسان، ئەکادیمیستان، کاربەدەستان و دەزگەھێن زانستی ڤە، ژ بۆ دیارکرنا کارتێکرنا ئازادیا ئابووری لسەر وەبەرھێنانێ، گەشەپێدانا ئابووری، ئاستێ داھاتی، و رێژێن ھەژاریێ و بێکاریێ.

د راپۆرتا سالا ٢٠٢٠ دا، ئاستێ ئازادیا ئابووری ل ھونگ کونگ، (٨.٩٤) پلە، و سنگاپورا (٨.٦٥) پلە، ئەڤ ھەردوو وەلاتە لـ پلا ئێکێ دھێن لسەر ئاستێ جیھانێ. ھەروەسا وەلاتێن وەک: نیوزیلاند، سویسرا، ئوستورالیا، وەیلایەتێن ئێگرتیێن ئەمریکا، موریشیوس، جورجیا، کەنەدا، ئیرلەندا، ژدەھێن ئێکێ دھێن لسەر ئاستێ جیھانێ د بوارێ ئازادیا ئابووری دا.

د ھەمان دەم دا، وەلاتێن وەک: کۆمارا ئەفریقیا ناڤەراست، کۆمار کۆنگویا دیموکراتی، زیمبابوی، کۆمارا کۆنگو، جەزائیر، ئیران، ئەنگولا، لیبیا، سۆدان، و فەنزەوێلا، دەھـ وەڵاتێن کو کێمترین ئاستێ ئازادیا ئابووری تومارکرینە لـ جیھانێ.

سەربارەت عیراقێ و ھەرێما کوردستانێ، سالا ٢٠١٨ ئاستێ ئازادیا ئابووری لـ عیراقێ ھاتیە دەستنیشانکرن لـ ئاستێ (٥.٦١) پلە. ئەڤ  ئاستە وەسا دیار دکەت کو ئازادیا ئابووری لـ عیراقێ یا کێمە، ژبەر قەبارێ بلند یێ گەندەلی، و نەئێمناھیا بارێ سیاسی و ئابووری و جڤاکی لڤی وەلاتی.

بۆ ھەرێما کوردستانێ ژی، تا نوکە بارێ ئازادیا ئابووری لـ کوردستانێ نەھاتیە دیارکرن ژبەر نەبوونا داتا و پێزانینێن باوەرپێکری لسەر پڕانیا کەرتێن ئابووری و بۆدجا حکومەتێ. لێ دسالێن کێم یێن بھێن دا، دێ کارکەین بۆ پیڤانا ئاستێ ئازادیا ئابووری لـ ھەرێما کوردستانێ ژی.

ل دۆماھیێ، ژبۆ گەشەبوونا ئازادیا ئابووری فاکتەر و میکانزمێت تایبەت ھەنە، دا ئەو ژی ببیتە ھاندەر بۆ گەشەپێدانا ئابووری و سیاسی و جڤاکی.

ئازدایا ئابووری بێی ھەبوونا سەروەریا یاسایێ ھیج مفایەک نینە، چونکە دێ بیتە رێکخوشەکەر بۆ دروستبوون و گەشەکرنا سەرمایەداریا دیڤەلاناکان (خزمایەتگەری Crony Capitalism)، گەندەلی، دوبەرەکی و جیاوازیا لناڤبەرا چین و تەخێن وەلاتی دا، ھەژاریێ، و نەئێماناھیا سیاسی.