هەژمارەک نڤیسەرێن کورد پرۆژەیەک دەربارەی تەمامبوونا سەد سالیا پەیمانا سیڤەر بەرهەڤکرنە

فۆتۆ: 

713 جار خوێندراوەتەوە

هەژمارەک نڤیسەرێن کورد پرۆژەیەک دەربارەی تەمامبوونا سەد سالیا پەیمانا سیڤەر بەرهەڤکرنە و تێدا لێڤەگەڕیان و نەرینەک نوو لسەر وێ پەیمانێ بەرچاڤکرنە، هەروەسا هند گرێییێن کو ژبۆ دووبارە ئاڤاکرن و پێدانا مافێن کوردان ل پارچەیێن جودایێن کوردستانێ بۆ نها داهاتیێ بەحسکرنە، ژ وان ژی ئەو نڤیسەرە دبێژن، "دەستە بژێرا سیاسیا تەقلیدی یا کوردی ب گشتی د ئاستەکێدا نەبوویە کو بشێت ل نافخۆ و ل دەرڤە رەواجێ ب پرسا دەولەتبوونێ بدەت، ئەگەرێن ڤێ چەندێ ژی گەلەکن، ژوان ژی باڵادەستیا حزبی بسەر نیشتیمانیدا، شەرێ نافخۆی، نەبوونا شیانێن دروستکرنا دەزگەھ و سیستەمێ پان-حزبی و پان سنۆری، ئانکو نیشتیمانی، ل ڤان سالان ژی دا، ب تایبەتی ل باشۆر، پرسا کۆمکرن و خستنە سەرێک یا سەروەت و سامانی ژی ئاستەنگەکا مەزنە".

دەقێ پرۆژە و نێرینا وان نڤیسەران:

پشتی سەدەیەک ژ مۆرکرنا پەیمانا سیڤەر، پێداچۆنەک ب رووداو دەرکەفتیێن وێ سەد سالێ و بەرێ خوەدان ل پاشەرۆژێ وەختێ وێ ھاتییە، سەدا بیستێ ژ گەلەک لایەناڤە جودایە ژ سەدێن پێش خوە، ل سەدەیا بیستێ دا تێگەھشتن و هەڤبەشێن دینی وەک گرێدانا کۆمەڵگەھان لاواز دبیت و خەلافەتا مۆسولمانان ژناف دچیت.

ئەورۆپی ھەوڵددەن رۆژھەلاتا ناڤین ل گۆرەی نێرین و دیتنا خوە دارێژن، ئەڤ ھەوڵە و دەرئەنجامێن وێ تراژیدیایێن جۆراوجۆر بەرھەم دئینن، ئیمپراتۆریەتا عوسمانی، وەک ھێزا بلند و سیستەمێ برێڤەچۆنا دەڤەرێ، دھێتە ھەڵوەشاندن. ل جھێ وێ گەلەک سیستەمێن نوی ب کۆمەک چەمک و ئایدیایان ڤە دھێت ھەبۆنێ، ل وانژی: دەولەت، نەتەوە، سنور، شوناس، مودێرنە، ب باژێر بوون، کو ب شێوەکێ گشتی ئایدیایێن ئەورۆپایینە، بۆ سەر ژنوی دارشتنا دەڤەرێ چەندین کۆنفرانسێن نێڤدەولەتی دھێنە سازکرن، ل وانژی کۆنفرانسێ ڤێرسای و سیڤەرو لۆزان، چەندین پەیمان ژی دھێنە مۆرکرن. پەیمانا سیڤەر ل ناڤبەرا بریتانیا، فرەنسا و ئیتاڵیا وەک لایەنێ سەرەکی و سەرکەفتیێن شەرێ ئێکێ یێ جیھانی ل لایەکێ و تورکیا وەک لایەنی شکەستی ل ١٠/ ٨/ ١٩٢٠ ل باژێرێ سیڤەر ل فرەنسا دھێتە مۆرکرن.

لدیف پەیمانا سیڤەر ل بەشێ داگیرکری یێ ئیمپراتۆریەتا عوسمانی چەند دەولەتەک لژێر ئینتیدابا بریتانی یان فرەنسی ھاتنە دروستکرن، سۆزا دروستکرنا دەولەتەکا سەربەخۆ ب ئەرمەنیان و دەڤەرەکا ئۆتۆنۆمی ژی، کو دەرفەتا گەشەکرنێ بۆ دەولەتێ ھەبیت، ب کوردان ھاتە دان. ماددا ٦٤ ژ پەیمانا سیڤەر پێشنیارەکێ دیار دکەت بۆ ئێکگرتنا بەشەکێ بەرچاڤ ژ کوردستانا ژێر دەستێ عوسمانیا و رادگەھینیت ئەگەر ل ماوێ سالەکێ دا، ل مێژوویا دەست بکاربوونا پەیمانێ، کوردێن تورکیا داخازییەک پێشکێشی کۆمەلا گەلان کرن و تێدا دیار کرن دخازن ل تورکیا جودا ببن ئەوژی داخازیا وان بەرچاف وەرگرن، ل وی دەمی پێدڤییە تورکیا دەستبەرداری ھەمی مافێن خوە ببیت، ھەڤدەم، پێشنیارا پێکڤە گرێدانا ئارەزومەندانەیا کوردێن ویلایەتا موسل ژی ب کوردێن دەولەتا سەربەخۆ ڤە دکەت. دەما ئەم وەک کۆمەک ژ ئەکادیمیستان ئاوڕەکێ ل ساتەوەختێ سیڤەرێ ددەین، وەک رووداوەکا سیاسی تەماشە دکەین، رووداوا سیاسی ب رامانا ھندێ بزاڤ بۆ دەستکاریکرن و گۆھۆرینا ئاراستەیا پیادەکری و دەستپێکرنا ئاراستەیەکا نوی، ساتەوەختێ سیڤەر رووداوەکا دەوڵەمەندە بۆ تێگەھشتنا کوردان بۆ خوەو پەیوەندی ب سیستەمێ دەڤەرێ و جیھانێ و فۆرمێن رێڤەبرنێ

ددەمەکێ دا سیڤەر ساتەوەختێ دانپێدان و نیاسین و ھەوڵدانە بۆ بەرجەستەکرنا مافێن کوردا وەک نەتەوەیێن دی، دھەماندەم دا، بەرجەستەبوونا دیاردەیەکێ یە کو زلھێزێن دونیایێ پەیمانەکێ ددەن و پاشی ب ئەگەرێ گھۆرینێن ھێزێ و بەرژەوەندیێن خوە ل دەڤەرێ و دونیایێ دا پشگۆھ دھاڤێژن. وەک ھەمی رووداوێن ھیڤی بەخش دەما فەراھەم و ئامادە نەبیت، بێ ھیڤیێ دگەل خۆ دئینیت.

پشتی بۆرینا سێ سالا لسەر پەیمانا سیڤەر، ھەفپەیمان پەیمانەکا دی لگەل تورکێن کەمالی ل لۆزان مورکرن. لوزان نەک ھەر رێگر بی لھەمبەر دەڤەرا ئۆتۆنۆمی و دەولەتا چاڤەرێکری، بەلکۆ کوردستانا عوسمانی بسەر سێ دەولەتێن تازە ھاتینە دامەزراندن، عێراق، تورکیاو سوریا، ب فەرمی کرو گەلێ کورد ژی ژمافێ دەولەتبوونێ، بەروڤاژی گەلێن دیێن دەڤەرێ بێبار کر.

کوردێن ئیرانێ کو ب سەدان ساڵ بوو ل ھەڤرکیێن ناڤبەرا سەفەوی و عوسمانیاندا دەڤەرێن وان کەتبوونە ژێر قەلەمرەویا سەفەویا، ب ھاتنا قاجاریا و دامەزراندنا دەولەتا نوی یا ئیرانی ل سالا ١٩٢٥ دا، وەک کوردێن دی ژمافێ دەولەتبوونێ ھاتنە بێبار کرن.

ل غیابا ھەبوونا دەولەتێدا، مافێ سەربەخۆی و سەروەریێ ژی ل گەلێ کورد ھاتە قوتکرن و زەوتکرن، ئەڤە ل وی دەمی ھەتا نوکە کڕوکا پرسا کوردی ل رۆژھەلاتا ناڤین پێکدئینیت. ل وی دەمێ گەلێ کورد بۆیە بەشەک ژ پێکھاتێ ھەر چار ولاتا، ھەبوونا کوردان و پرسا کوردی نەک ھەر ل دامەزراندنا بەلکۆ ل فەراھەم کرن و خۆشی وەرگرتن ل مافێن سەرەتای یێن سیاسی و کۆمەڵایەتیێن دی — وەک ئۆتۆنۆمی یا ناڤچەیی، بکار ئینانا زمانێ دەیکێ، پراکتیزەکرنا ئازادانەیا کەلتۆرو داب و نەریت — بێبار کریە، سنوردار کریە، قەدەغە کریە، یان رێگری لێ ھاتیە کرن.

ژ سیڤەر تا نوکە رەفتار کرن دگەل گەلێ کورد و پرسا کوردی ژلایێ ھەر چار وەلاتانڤە کێم یان زێدە گھۆرین بسەردا ھاتییە، رۆژگارو قۆناغ ھەبوونە کورد لسەر شوناسی ھاتیە کۆشتن، رویب روییێ ژێبرنا نەتەوەی بۆیە، ھاتیە جێنۆساید کرن، قۆناغ ژی ھەبۆیە ب تاک یان ب کۆم ھندەک ژ مافێن سیاسی و کەلتۆری بدەست ڤە ئیناینە و پیادە کرینە، سەرباری ڤێ چەندێ، ئەف چوار وەلاتە ب تێکلییەک ب کەمینەکرنا کوردان و ب ئاسایشکرنا پرسا کوردی رەفتار دگەل کوردان کرینە، مەبەستا سەرەکی ژی ژڤێ رەفتارکرنێ حەلاندن و ژێبرن و قرکرنا کوردان بۆیە ل پرۆسەیا دروستکرنا چوار دەولەت-نەتەوە دا. ڤی جۆرێ رەفتارێ قەیرانا فرە

ئاست بەرھەم ئینایە، کو پێدڤی ب چارەسەریێ یە نە بتنێ بۆ کوردان بەلکو بۆ ئەوێن دی ژی چونکە پرسا کوردی بەری کو کێشا کوردان بت، کێشا شکەستنا وان وەلاتانە کو نەشێن مەدەنی بن، دەرفەتێ ب جوداھیێ بدەن، دیموکراسیێن راستەقینە بن.

رێبازێن چارەسەرکرنا پرسا کورد ب جوداکرنا چەمکێ داخازی و ماف دەستپێدکەت، ئەڤە ژی ب وێ رامانێ دەما کورد داخازا مافێن خوە دکەن ب مافێ دەولەتا سەربەخۆ و سەروەریێ ژی ڤە، نابیت وەک داخازییەک بۆ دابەشکرن و ھەڵوەشاندنا وان وەلاتا تەماشە بکەن، بەلکۆ پێدڤییە وەک ماف و رێگە چارەیەک بۆ رزگارکرنا وان وەلاتا بێتە دیتن بۆ گەھشتن ب سەقام گیرییێ و ئاشتیێ ل وان وەلاتان و ل دەڤەرێ و ل جیھانێ.

خاندنا سیڤەرێ پاش بۆرینا سەدەیەکێ، خاندنا چارەسەرکرنا پرسا کوردییە، سیڤەر کۆمەک خەسلەت و فۆرم ھەبۆینە کو ھەتا ئەڤرۆ دبەردەوامن، وەک بلندیا بکەرێن دەرەکی و بارودۆخێ نێڤدەولەتی، دروست بوونا دەرفەتێ ل دەلیڤا ھەبوونا درزێ ل سیستەمێ نێڤدەولەتی دا، گەلەک درز کو دەرفەتێ بۆ کوردان درەخسینن ل وێرێدا دشێن بێنە ناف مێژووێ، سیستەمێ نێڤدەولەتی چەند نە جێگرو دلرەقە ھند ژی دەرفەتان درەخسینت، ل دۆخێ کێم دەسەلاتیێ دا مەعریفەو شیانێن تێگەھشتن و زانین و ھەڵسەنگاندنا دینامیکیەت و میکانیزما سیستەمێ نێڤدەولەتی زێدە گرنگە.

ب لبەر چاڤ گرتنا ڤێ تابلۆیێ ئەم ئاخفتن و گفتۆگۆیا چارەسەریێ و ئەگەران دکەین، دەستپێکێ پرسا چارەسەریێ بۆ کێ؟ ب مفایێ کێ؟ ژ پێخەمەت چی دا، تەکەزی لێ دھێتە کرن. پێدڤییە چارەسەر ھەم ل قازانجێ کوردان، ھەم ل قازانجێ گەلانێن جیراندا بت چونکە کورد دگەل گەلێن دەڤەرێ پێکڤە بژیت یان جۆدا ببیت، ھەر لگەل ئەوانێن دیدا دێ ژیت.

ھەلبەتە پێکڤە ژیانێ چەندین جۆرێن ھەین، پێکڤە ژیان وەک نەبوویەک، ل پاش سیڤەرێ وەرە ئەو سیستەمێ کو ل دەڤەرێ ھاتیە دارشتن چارەسەریا پرسا کورد دڤێ بژاردەیێ دا دبینیت. ئەم ل وێ دونیا بینیێ پرسێ دبینین کو ئەگەر دەولەتەک لسەر ژێبرنا کوردان ھاتبیتە دروستکرن ئەڤە ددەرەنجام دا کێشەیەکا مەزن نەک بتنێ بۆ کوردان بەلکۆ بۆ وێ دەولەتێ بخوە و کۆمەڵگەھا وێ و کۆمەڵگەھا نێڤدەولەتی ژی دروست دکەت. بسەرباز بوونا کۆمەڵگەھان، گەشەنەکرنا وان، باڵا دەستیا عەقلیەتا فاشیزمێ بەشێ ھەرە زێدە ڤەدگەریت بۆ دان پێنەدانان ب کوردان و چارەسەر نەکرنا پرسا کوردی. ھندەک پرسێن پێکڤە بوونێ ل ئاستێ فکریدا ل پارادایما دیموکراسیێ دا دبینین و ب دیموکراسیکرنا وان وەلاتێن کو کورد تێدا دژین وەک چارەسەر بۆ پرسا کوردی وێنە دکەن. ئەف دیدە زێدەتر رومانسییە ژوێ یەکێ کو مێژووی و واقعی بت. دیموکراسیەت بتنێ دەمەکی دبیتە چارەسەر کو زامنێ فرەیی و جوداھیان بکەت و دویر بیت ژ خاستەکا ھەژموونگەرایی نەتەوەیی یان گرۆپێ سەردەست. ئێکە دی ژ تێزێن پێکڤە ژیانێ کو ئەڤرۆ رەواج ھەیە، تێزا عەبدوڵا ئۆجەلانە، ڤێ تێزێ ژی چەندین لایەنێن جوان و چەندین کێشە ھەیە. تێزا ئۆجەلان لسەر گھۆرینا سیستەمێ دەولەتی و نێڤدەولەتیێ دەڤەرێ ئاڤا کریە، کو ل ھەوڵا دوماھی پێئینان ب مۆنوپۆلکرنا دەولەتێ وەک ئامرازەکێ نەتەوا سەردەست، ل جھێ وێدا پێشینیارا ئیدارا خوەسەر دکەت، رەخنا مە یا سەرەکی ل وێ تێزێ سەرچاوە یێ وێ ژوێ یەکێ وەرگرتیە کو ھەر وەک سیڤەر دبێژیتە مە ھەڵوەشاندنا سیستەمێ دەولەتی یێ دەڤەرێ پرسەکا نافخۆی نینەو کێم تر گرێدایە ب خاستەک و ڤیانا گەلێن دەڤەرێ، بەلکۆ پرسەکا نێڤدەولەتییە.

ل ڤێرێ پرسا دەولەتبوونێ وەک بەدیل دھێتە پێش، لێ بەلێ دەولەتبوونێ زێدەتر ژ رێیەکێ ھەیە، فۆرمەکا بەربەلاڤا دەولەتبوونێ لایێ کوردان، مودێلا نە ھزری و ھەستسازی و تەقلیدییە، ئەم ڤێ دیدێ ب لاواز و ب کێشە دبینین. ئەم دەستپێکێ دەولەتبوونێ ل نیشتیمانیدا ب (تێرە تۆریدا) دبینین، ھەڤدەم پاش دەولەتبوون ل حکومداریێ دا، ل دروستکرنا کۆمەڵگەھێ دا، ل ھەبوونا ھشیاریا دەولەتداریێ دا، ل قایمکرنا خوە وشوناس وزمان و کەلتۆرێ پێکڤە ژیان و یەکسانیێ وعەدالەتا کۆمەڵایەتیێ دا، ل بەرھەم ئینانا ھێزێ دا، ل نیشاندانا نمونەک جوان ب دونیایێ دبینین، نەک داخازەکا رویت یا سۆزداری. دەستە بژێرا سیاسیا تەقلیدی یا کوردی ب گشتی ل ئاستەکێدا نەبوویە کو بشێت ل نافخۆ و ل دەرڤە رەواجێ ب پرسا دەولەتبوونێ بدەت، ئەگەرێن ڤێ چەندێ گەلەکن، ژوان ژی باڵادەستیا حزبی بسەر نیشتیمانیدا، شەرێ نافخۆی، نەبوونا شیانێن دروستکرنا دەزگەھ و سیستەمێ پان-حزبی و پان سنۆری، ئانکو نیشتیمانی، ل ڤان سالان ژی دا، ب تایبەتی ل باشۆر، پرسا کۆمکرن و خستنە سەرێک یا سەروەت و سامانی ژی ئاستەنگەکا مەزنە. ژبەرکو دەولەت یەکەیەکا سەرەکییە ل سیستەمێ نێڤدەولەتیدا، لەوا بێ دەولەتی ئانکو ئامادە نەبوون ل سیستەمێ نێڤدەولەتیدا و لاوازبوون و ب کەمینەبوون لناف ھەرچوار وەلاتاندا، ئەڤەژی کوردان دئێخیتە بەر دلۆڤانیا دەولەت و نەتەوەیێن سەردەست و ئەگەرێ ژێبرن و لناف چونێ دئینیتە پێش و ب واقعی دکەت، چ بلەز و چ لسەر خۆ.

بکورتی پرۆژێ مە ئاوردان و لێ زڤرینەکە ل سیڤەر لێ بەلێ ب بەرێ خۆدان ل پاشەرۆژێ کو خوە ل نڤێسینا کتێبەکێ ب زمانێ کوردی دبینیت ب وەرگێرانا وێ بۆ تورکی و فارسی و عەرەبی و ئینگلێزی و فرەنسی. ئەف کتێبە ب ھەڵویستەیەک لسەر پەیمانا سیڤەرێ دەستپێدکەت، پاش دھێتە سەر دەستنیشانکرن و گفتۆگۆکرنا ئەوان بنەمایێن کو پرسا کوردی پێک دئینن، دیفچۆنەکێ ژی دکەت بۆ سەد ساڵ ل بێبارکرنا کوردان ژ وەک ھەڤی بوونێ ب ئەوێن دی و پشتگۆھ ھاڤێتن ل مێژووێ دا. رەھەندێن ناڤچەی و نێڤدەولەتیێن پرسا کوردی و کاریگەریا بکەر و رووداوێن نێڤدەولەتی لسەر پشتگۆھ ھاڤێتن ل لایەکێ و دەرێخستنا کوردان ل لایەکێ دی بەشەکێ گرنگێ ڤی پرۆژەی پێک دئینت، ل دووماھیێ ئەف پرۆژە، ب چڕی گفتۆگۆیا چارەسەرو پێشنیاران بۆ پرسا کوردی دکەت و ھەوڵددەت ھزرێن نوی بێخیتە بەردەست بۆ گفتۆگۆ مفا لێ وەرگرتنێ، ب مەبەستا دروستکرنا گفتۆگۆیەکێ لناف کوردان بخوە و لگەل ئەوێن دیدا.

نڤیسەر و پشکدارێن بەرهەڤکرنا پرۆژەی:

شێرکۆ کرمانج، سەردار عەزیز، ئارام رەفعەت، ھەردی مێد، د.بۆرھان یاسین و کاک تاھر خالدی